Okres od 966, kiedy nastąpił chrzest Mieszka I nazywany też Chrztem Polski, do 1138 roku, czyli momentu śmierci Bolesława Krzywoustego, w Europie Środkowo-Wschodniej był okresem wielkich zmian: zbudowano fundamenty pod budowę Polski – nowego państwa, które zmieniało układ sił w regionie. W pierwszym okresie istnienia swoje przetrwanie w niespokojnych czasach średniowiecza kraj ten zawdzięczał właściwym decyzjom politycznym i sukcesom militarnym pierwszych władców, pochodzących z dynastii Piastów, z których najbardziej znaczący byli Mieszko I i jego syn, Bolesław Chrobry. Uniezależnili oni Polskę jako kraj od wsparcia zagranicznych sojuszników. Tych dwóch władców źródła historyczne i współczesne podręczniki oceniają dość jednoznacznie – jako wzór panującego. Jednak nie wszyscy Piastowie mają w historii tak dobry PR – wielu uważa, że Bolesław Śmiały czy Bolesław Krzywousty znacząco osłabili Polskę, zarówno wewnętrznie i jak i zewnętrznie, czego końcowym aktem było rozbicie dzielnicowe po śmierci Krzywoustego.
Jak więc ocenić okres panowania pierwszych Piastów? Czy można ten czas uznać za pożyteczny dla kształtującej się polskiej państwowości, czy raczej był on pasmem porażek grożących młodemu państwu chaosem i degeneracją?
Mieszko I i Bolesław Chrobry – powstanie Polski
Za władców Polski, którzy odegrali najważniejszą rolę w budowaniu podstaw niezależnego i samodzielnego państwa polskiego, można z całą pewnością uznać Mieszka I i jego syna, pierwszego króla Polski – Bolesława Chrobrego. Prawie 60 lat ich panowania było pełne sukcesów politycznych, militarnych i gospodarczych, dzięki którym Polska stała się wkrótce znaczącą siłą w regionie. Jednak nie obyło się również bez kilku porażek.
Pierwszym i najważniejszym osiągnięciem księcia Mieszka I był Chrzest Polski w 966 roku – przyjęcie chrześcijaństwa, które dzięki politycznym uwarunkowaniom umożliwiło oficjalne usankcjonowanie polskiej państwowości. Nie oznaczał on automatycznej koronacji Mieszka, ale dał księciu lepszą pozycję negocjacyjną w staraniach o koronę dającą Polsce pełną niezależność. W polityce wewnętrznej umocniło to jego pozycję jako władcy. Politykę zagraniczną, której jednym z owoców było właśnie przyłączenie Polski do grona państw chrześcijańskich, można uznać za największy sukces Mieszka – udawało mu się zręcznie manewrować między Świętym Cesarstwem Rzymskim a Czechami. Sojusze z tymi państwami wzmocniły pozycję Polski w sporze z margrabią Hodonem. Z czasem relacje z Czechami pogorszyły się, ale i wtedy, dzięki politycznej zręczności, z pomocą Cesarstwa Mieszko zajął czeski Śląsk. Ponadto, chociaż nie udało mu się zdobyć korony dla siebie, znacząco pomógł wywalczyć ją synowi.
Bolesław Chrobry został królem prawie 30 lat po śmierci ojca – w 1025 roku, zyskując tym samym dla królestwa gwarancję względnej niezależności. Wcześniej rozsławił swoje państwo na całą Europę, organizując w 1000 roku Zjazd Gnieźnieński, obserwowaną w całej Europie pielgrzymkę cesarza Ottona III do grobu św. Wojciecha, którego ciało, Chrobry wykupił uprzednio z rąk pogan. Spotkanie obu władców było istotnym potwierdzeniem przyjęcia Polski do grona państw europejskich.
Doceniając sukcesy Chrobrego, nie można jednak przemilczeć i politycznych wpadek. W trakcie swojego panowania Chrobry prowadził dosyć agresywną politykę zmierzającą do zajmowania kolejnych ziem. Polska przeprowadziła wówczas ekspansję na tereny czeskie, słowackie i niemieckie, a także ziemie należące do Rusi. W wyniku tych działań relacje z Cesarstwem i Czechami uległy pogorszeniu, co doprowadziło do wojen, które uszczupliły zdobycze Chrobrego. W wyniku wygnania narzuconego władcy Rusi, Świętopełka będącego zięciem króla Bolesława, utracił on również wpływy na Rusi.
Chrobry zmarł zaledwie kilka miesięcy po koronacji. Krótki czas oficjalnego panowania nad krajem, w trakcie którego król zajmował się raczej polityką zagraniczną niż budową silnych fundamentów władzy, spowodował, że słaba wewnętrznie Polska wkrótce pogrążyła się w chaosie. Nie udało się nad nim zapanować Mieszkowi II, następcy Bolesława, wskutek czego wielu książąt zdecydowało o odłączeniu się od kraju Piastów, a najazdy władców zagranicznych doprowadziły do splądrowania kraju i utraty reszty zdobyczy Chrobrego.
Panowanie Mieszka I i Bolesława Chrobrego, mimo błędów popełnionych głównie przez gwałtownego Bolesława, można mimo wszystko uznać za czas sukcesów – Polska stała się istotnym na arenie międzynarodowej, niezależnym chrześcijańskim królestwem.
Odbudowa kraju – panowanie Kazimierza Odnowiciela i Bolesława Śmiałego
Rozpoczęte w 1034 roku panowanie Kazimierza Odnowiciela, a następnie jego syna Bolesława Śmiałego, oparte było na podobnych założeniach politycznych, jak w przypadku pierwszych władców Polski. Odnowiciel, podobnie jak Mieszko, skupił się na odbudowie potęgi wewnętrznej państwa po kryzysie, który nastąpił po śmierci Mieszka II. W 1034 roku wybuchło powstanie ludowe, a trudną sytuację w polskim państwie wykorzystał w 1038 roku czeski książę Brzetysław, najeżdżając na pogrążoną w chaosie i niezdolną do obrony Polskę. Kiedy w 1040 roku jeszcze jako książę Kazimierz wrócił do Polski ze wsparciem niemieckich oddziałów swojego krewnego – cesarza Henryka III, sytuacja w kraju była zła. Większość ośrodków władzy na terenie Wielkopolski została zniszczona przez Czechów, którzy do swego kraju przyłączyli również Śląsk. Mazowsze rządzone było przez cześnika Miecława.
Za swoją siedzibę nowy władca obrał niezniszczony Kraków, a następnie – opierając się na zagranicznych sojuszach – rozpoczął zbrojne starania o odzyskanie utraconych ziem. Wkrótce udało mu się odzyskać Wielkopolskę, a z pomocą władcy Rusi niedługo później przejął Mazowsze. Dzięki pomocy cesarza odbił również z rąk Czechów Śląsk. Aby utrwalić te sukcesy, uznał, że rozpoczął restrukturyzację kraju, której celem była centralizacja władzy. Zaczął od wzniesienia na nowo zniszczonych grodów. Ponadto, zreformował organizację wojska – oprócz utrzymywanej dotychczasowej książęcej drużyny, stanowiącej stałą siłę zbrojną, podniósł znaczenie wojów, którym w zamian za służbę na wezwanie władcy ofiarował ziemię.
Syn i następca Kazimierza, Bolesław Śmiały odegrał rolę, jaka w przeszłości przypadła Bolesławowi Chrobremu, starając się odbudować pozycję kraju za granicą. Objął on tron polski po śmierci Kazimierza Odnowiciela w 1058. Aby zapewnić wewnętrzny spokój i możliwość rozwoju Polski za granicą, młodszemu bratu Władysławowi Hermanowi wydzielił dzielnicę na Mazowszu ze stolicą w Płocku, dzięki czemu sprawnie wyeliminował głównego konkurenta do krakowskiego tronu. Niezwłocznie zapoczątkował także istotne zmiany w polityce międzynarodowej – zrezygnował z płacenia trybutu ze Śląska na rzecz Czech i przestał dbać o przychylność cesarza Henryka IV. Zaangażował się za to w walki wewnętrzne na Węgrzech i Rusi, gdzie sprawnie osadził przychylnych sobie książąt. Co więcej, wykorzystując spór cesarza z papieżem Grzegorzem VII, opowiedział się po stronie papiestwa, zyskując tym samym jego poparcie w procesie przywrócenia arcybiskupstwa w Gnieźnie i biskupstwa w Poznaniu, a także utworzenia nowej diecezji w Płocku. Zwieńczeniem współpracy z papieżem było zdobycie korony w 1076 roku. Bolesław Śmiały został tym samym pierwszym królem od czasów Mieszka II, zyskując prestiż na arenie międzynarodowej. Wkrótce popełnił jednak błąd, który przesądził o jego panowaniu – wdał się w konflikt z biskupem krakowskim Stanisławem ze Szczepanowa, którego skazał na karę śmierci. Wykonanie wyroku wzbudziło wielkie niezadowolenie, a niedługo później otwarty bunt, w wyniku którego Bolesław Śmiały został w 1079 roku wygnany na Węgry, gdzie wkrótce zmarł.
Nie ulega wątpliwości, że obaj władcy popełnili błędy. Za ich panowania Polska nie wróciła także do starych granic, ale biorąc pod uwagę sytuację międzynarodową i początkowy poziom rozkładu kraju, można okres ten uznać za korzystny. Nie dość, że odbudowali kraj wewnętrznie, to jeszcze zyskali przychylność za granicą, a w konsekwencji także koronę, legitymizując istnienie Polski na mapie.
Panowanie Bolesława Krzywoustego i jego testament
Po wygnaniu Bolesława Śmiałego władzę w królestwie przejął Władysław Herman. Okres jego władzy ponownie osłabił Polskę, jako że był słabym władcą w dużej części zależnym od możnych, którzy obalili jego poprzednika, w szczególności palatyna Sieciecha, który za wszelką cenę próbował umocnić swoją pozycję, aby, jak spekulowali niektórzy, zająć miejsca księcia po jego śmierci. Jednak prawowici następcy Hermana – jego dwaj synowie Zbigniew i Bolesław, nie chcieli oddać swojej władzy, w związku z czym zbuntowali się przeciwko ojcu. Po kilkuletnich walkach książę zdecydował się oddzielić dla synów dwie dzielnicę, dzieląc Polskę na trzy części, a Sieciecha wygnano. Wkrótce później, bo w 1102 roku, Władysław Herman zmarł. Oznaczało to ponowne rozpalenie dopiero co wygasłego konfliktu. Dotąd sprzymierzeni Piastowie zaczęli bratobójczą wojnę o władzę, w której po kilku latach ciężkiej walki zwyciężył z pomocą Węgier i Rusi Kijowskiej Bolesław, który znany będzie później jako Krzywousty. Czas jego panowania był burzliwy, pełen walki o władzę, przez co dosyć trudno oszacować co było sukcesem, a co porażką.
Wkrótce po objęciu tronu młody książę naraził się wspierając Węgry w konflikcie z Czechami, doprowadzając do niemieckiej wyprawy na tereny Polskie w 1109 roku. Władcy udało się jednak odeprzeć wojska zachodnie doprowadzając do ugody z królem Hermanem V na mocy której sprawę zbiegłego brata księcia – Zbigniewa – pominięto tym samym legitymizując Bolesława na tronie. Obietnicą o otrzymaniu swojej własnej dzielnicy zwabił jednak Zbigniewa z powrotem do Polski, gdzie w 1111 roku oślepił go i uwięził, w wyniku czego biskupi polscy obłożyli go klątwą wykluczając tym samym z grona wierzących. Był to wielki błąd, przez który książę nieomal stracił władzę. Po odbyciu pokuty jednak jedyne co utracił Bolesław to wizerunek, przy okazji zyskując swój przydomek. Po wyeliminowaniu niebezpieczeństwa ze strony brata Krzywousty podjął próby zabezpieczenia granicy i unormowania relacji z Czechami, aby móc odzyskać na pełnych prawach Śląsk. Osiągnął pełen sukces, dzięki czemu zdecydował się pójść dalej i na przełomie 1122 i 1123 roku zajął ponownie Pomorze, co było jego największym osiągnięciem. Zaniepokoiło to jednak niemieckich książąt, więc aby uniknąć zagrożenia z ich strony Krzywousty podjął decyzji o złożeniu hołdu cesarstwu, co uczynił w 1135 roku w Merseburgu. Okazało się to dobrym posunięciem, gdyż nie dość, że udało mu się zachować prowincję, to jeszcze dzięki temu korzystnie rozegrał konflikty z Czechami i Węgrami.
Panowanie księcia zwieńczone zostało przez tak zwany Statut Bolesława Krzywoustego – testament, który na lata przesądził o pozycji Polski. Rozdzielił w nim on kraj ponownie na pięć dzielnic między swych synów. Jednak tym razem, jeden z nich miał być tak zwanym princepsem i sprawować częściową władzę nad resztą rodzeństwa. Miało to zapewnić pokój między braćmi i tym samym jedność Polski. Jednak już niedługo po śmierci księcia w 1138 roku najstarszy syn i princeps Władysław, zwany Wygnańcem, skonfliktował się z rodzeństwem i wojewodą Piotrem Włostowicem. Spróbował rozwiązać konflikt siłowo, jednak nie udało mu się i został zmuszony do ucieczki z kraju do Niemiec, gdzie po wielu latach prób powrotu na tron zmarł. Zaowocowało to jednak w kolejnych niezgodach między synami Krzywoustego i w związku z tym znaczącym osłabieniem Polski na arenie międzynarodowej, które w końcu doprowadziło do najazdu cesarza Fryderyka Barbarossy.
Bolesław Krzywousty był dosyć kontrowersyjnym władcą – starając się utrzymać władze był zdolny posunąć się do niemal wszystkiego. Popełnił kilka znaczących błędów i doznał znaczących porażek takich jak przyszły los jego testamentu, który teoretycznie miał uratować Polskę przed walką wewnętrzną. Jednakże z drugiej strony udało mu się z powrotem odbudować Polskę po panowaniu swego ojca i odzyskać dobrą pozycję na arenie międzynarodowej, co było kluczowe dla dalszego rozwoju państwa i zapewniło mu przynajmniej przez jakiś czas bezpieczeństwo. Jednak przy wszystkich działaniach kierował się głównie swoim własnym interesem, więc ocenianie jego postępowania z perspektywy kraju jest właściwie niemożliwe.
Podsumowanie
Czas panowania pierwszych Piastów bezdyskusyjnie był burzliwym okresem w historii Polski. Początkowo nie istniała ona nawet jako pełnoprawne państwo europejskie, a cały czas narażona była na najazdy sąsiadów – jej potęga dopiero się kształtowała. Mimo popełnionych błędów panowanie pierwszych Piastów: Mieszka I, Bolesława Chrobrego, Kazimierza Odnowiciela, Bolesława Śmiałego oraz Bolesława Krzywoustego można ocenić pozytywnie. Zapewnili oni utrzymanie się Polski na mapie regionu mimo wielu przeciwności losu i kryzysów, które dla większości władców prawdopodobnie byłyby niemożliwe do przezwyciężenia. Wykazali się nie tylko sprytem i znajomością taktyki wojennej, ale też umiejętnością patrzenia w przyszłość, tak że nawet skoncentrowanemu na sobie Krzywoustemu, czy gwałtownemu Bolesławowi Śmiałemu udało się uczynić czas swego panowania sukcesem, zapisując się tym samym na kartach historii.
Jan Dobkowski, MYP(ic) 2